કાલભૈરવ અષ્ટકમમાં, આદિ શંકરાચાર્ય દ્વારા વર્ણવવામાં આવેલ શિવનું કાલભૈરવ સ્વરૂપ નગ્ન, કાળા, ખોપરીના માળાથી લપેટાયેલ, ત્રણ આંખોવાળા, ચાર હાથમાં વિનાશક શસ્ત્રો અને સાપમાં લપેટાયેલું બતાવવામાં આવ્યું છે. આ સ્વરૂપનું નિરૂપણ તટસ્થ, શાંત અને ધ્યાનાત્મક સ્વરૂપથી વિરોધાભાસી લાગે છે જેની લોકો વારંવાર પૂજા કરે છે, પરંતુ કાલભૈરવ સાથે ઊંડો પ્રતીકાત્મક અર્થ સંકળાયેલો છે.
કાલભૈરવનું વાહન કૂતરું છે. તે મૃત્યુ અને સમયનો દેવ છે. આધ્યાત્મિકતામાં ‘મૃત્યુ’ અને ‘સમય’ શબ્દો પ્રતીકાત્મક છે. શ્વાન બે શબ્દો ‘શવ’ અને ‘ના’ થી બનેલું છે. વૈદિક સાહિત્યમાં, ‘શવ’ નો અર્થ ગઈકાલ તેમજ ‘આવતીકાલ’, અને ‘ના’ નો અર્થ પણ નથી. તો શ્વાનોનો અર્થ એવો થાય છે કે જે ન તો આવતી કાલ છે કે ન તો આવનાર છે, કંઈક જે માત્ર અત્યારે જ છે, વર્તમાન ક્ષણમાં. કાલભૈરવ એ છે જેની પાસે ન તો ગઈકાલ છે અને ન તો આવતીકાલ. તેઓ હંમેશા વર્તમાનમાં હાજર હોય છે. તેમજ કાલભૈરવ કાશીના સ્વામી છે. તેનો પ્રતીકાત્મક અર્થ પણ છે. તંત્રમાં કાશીને આજ્ઞા ચક્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જે ભમરની વચ્ચે સ્થિત છે.
કાલભૈરવનું નિરૂપણ દર્શાવે છે કે સમય બધું ખાઈ જાય છે. આ જગતમાં જે કંઈ છે તે સમયની સાથે નાશ પામશે. સમયની બહાર કશું જ નથી. આ જગતની દરેક વસ્તુ નાશવંત છે, માત્ર સમય જ કાલાતીત છે. સમયની ગતિ પર કોઈ હિલચાલનું નિયંત્રણ નથી.
અને સમય ક્યાં છે? તે ભૂતકાળ કે ભવિષ્યમાં નથી. તે હવે છે. જ્યારે સમય અને વર્તમાન ક્ષણની આ અનુભૂતિ થાય છે, ત્યારે આપણું આજ્ઞા ચક્ર (આપણા શરીરમાં જ્ઞાનનું આસન) વધે છે, જે આપણી અંદર કાલભૈરવની હાજરી સૂચવે છે. તે આપણને સમાધિ (ધ્યાન)ની સૌથી ઊંડી અવસ્થામાં લઈ જાય છે, જેને ભૈરવ અવસ્થા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
કાલભૈરવ અષ્ટકમમાં, આદિ શંકરાચાર્યે કાલભૈરવને કાશીના ભગવાન તરીકે વખાણ્યા છે. તેનો વાસ્તવમાં અર્થ એજના ચક્ર છે, જે વર્તમાન ક્ષણની સંપૂર્ણ જાગૃતિ દર્શાવે છે. તે બધા દેવતાઓ દ્વારા પૂજનીય છે. આદિ શંકરાચાર્ય કહે છે કે તે દૈવી શક્તિઓ પણ તે આનંદ અને સમાધિની ઝંખનામાં કાલભૈરવના ચરણોમાં નમન કરે છે. કાલભૈરવ વ્યક્તિને સમયના ભયમાંથી મુક્ત કરે છે.
ભગવાન કાલભૈરવને ભૂત સંઘ નાયક તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે. પૃથ્વી, અગ્નિ, જળ, વાયુ અને આકાશ – પાંચ તત્વોના સ્વામી. તે તે છે જે જીવનમાં તમામ ઇચ્છિત શ્રેષ્ઠતા પ્રદાન કરે છે, તે તમામ જ્ઞાન જે આપણે ઇચ્છીએ છીએ. અધ્યયન અને શ્રેષ્ઠતા વચ્ચે તફાવત છે અને આનંદની આ સ્થિતિ વ્યક્તિને તમામ ઇચ્છિત શ્રેષ્ઠતા પ્રદાન કરે છે. કાલભૈરવનું સ્મરણ કરવાથી વ્યક્તિ એ આનંદની પ્રાપ્તિ કરે છે જે વ્યક્તિ સમાધિની ઊંડી અવસ્થામાં અનુભવે છે, જ્યાં તમે બધી ચિંતાઓથી મુક્ત છો, કોઈ પણ વસ્તુથી પરેશાન નથી.
