તાજેતરમાં જ ‘છાવા’ ફિલ્મ રિલીઝ થઈ છે. આમાં અભિનેતા વિક્કી કૌશલે છત્રપતિ સંભાજી મહારાજની ભૂમિકા ભજવી છે અને અક્ષય ખન્નાએ ઔરંગઝેબની ભૂમિકા ભજવી છે. ફિલ્મ પછી, મરાઠા સામ્રાજ્ય અંગે ચર્ચા શરૂ થઈ ગઈ છે. ઇતિહાસમાં મરાઠા સામ્રાજ્યનો ઓછો ઉલ્લેખ હોવા અંગે ટીકા થઈ રહી છે. ઔરંગઝેબના શાસન પર પણ ચર્ચા થાય છે. મહારાષ્ટ્રના બે જિલ્લાઓ, ઔરંગાબાદ અને ઉસ્માનાબાદના નામ પહેલાથી જ બદલી દેવામાં આવ્યા છે.
તાનાજી, બાજીરાવ મસ્તાની અને પાણીપત જેવી ફિલ્મોમાં પણ મરાઠા સામ્રાજ્ય અને યુદ્ધમાં તેમની બહાદુરી દર્શાવવામાં આવી હતી.
જો તમે ફિલ્મમાં ધ્યાન આપ્યું હોય, તો તમે મરાઠા દરબારમાં છત્રપતિ, પેશ્વા, સરદાર, પ્રાંત વડા, સામંત અને શ્રીમંત જેવા ખિતાબના નામ સાંભળ્યા હશે. આ શબ્દોનો અર્થ શું હતો? છત્રપતિ અને પેશ્વા વચ્ચે શું તફાવત છે? મરાઠા સામ્રાજ્ય ક્યારે ઉભરી આવ્યું અને મરાઠા સામ્રાજ્ય ક્યાં સુધી વિસ્તર્યું? આવા ઘણા પ્રશ્નોના જવાબો અહીં વાંચો.
ભારતીય ઇતિહાસના સુવર્ણ પાનાઓમાં મરાઠા સામ્રાજ્યનું નામ ખૂબ જ આદર સાથે લેવામાં આવે છે. મરાઠા યોદ્ધાઓની બહાદુરીની વાતો ઘણી સાંભળવામાં અને કહેવામાં આવે છે. મરાઠા સામ્રાજ્યની સ્થાપના શિવાજી મહારાજ દ્વારા કરવામાં આવી હતી જેમણે ૧૬૭૪માં રાયગઢ ખાતે પોતાના રાજ્યાભિષેક પછી પોતાને ‘છત્રપતિ’ તરીકે જાહેર કર્યા હતા.
મરાઠા સામ્રાજ્ય પર બનેલી ફિલ્મોમાં સાંભળેલા શબ્દો વિશે તમે કેટલું જાણો છો?
આ બધા શબ્દો મરાઠા શાસન દરમિયાન અલગ અલગ પદો અને શીર્ષકો છે-
છત્રપતિ: મરાઠા સામ્રાજ્યનું સર્વોચ્ચ પદવી. છત્રપતિનો અર્થ ‘રાજાઓનો રાજા’ થાય છે. શિવાજી મહારાજે આ પદ સંભાળ્યું અને પછી તેમના વંશજોએ તે પદ સંભાળવાનું ચાલુ રાખ્યું.
પેશ્વા: છત્રપતિ દ્વારા નિયુક્ત મરાઠા સામ્રાજ્યના સૌથી શક્તિશાળી મંત્રી. શરૂઆતમાં તે એક પદ હતું, પરંતુ પાછળથી પેશ્વા મરાઠા સામ્રાજ્યના વાસ્તવિક શાસકો બન્યા.
પ્રાંત વડા: મરાઠા સામ્રાજ્યના રાજ્યો અને પ્રાંતોના વહીવટકર્તા. મુખ્ય રાજ્યોમાં વહીવટની દેખરેખ રાખવા અને કર વસૂલવા માટે પ્રાંતો જવાબદાર હતા.
સામંત: મરાઠા સામ્રાજ્યના ગૌણ રાજાઓ અથવા જમીનદારો જેઓ સ્થાનિક શાસકો તરીકે કામ કરતા હતા. લશ્કરી અને કર પ્રણાલીમાં યોગદાન આપ્યું.
સરદાર: મરાઠા સૈન્યના ઉચ્ચ લશ્કરી અધિકારીઓ, જેમની પાસે પોતાની સેના હતી અને યુદ્ધ દરમિયાન મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવતા હતા.
શ્રીમંત: આ એક આદરપૂર્ણ ખિતાબ હતો જે સામ્રાજ્યના પ્રભાવશાળી લોકોને, ખાસ કરીને પેશ્વા અને અન્ય મહત્વપૂર્ણ સરકારોને આપવામાં આવતો હતો.
છત્રપતિ અને પેશ્વા વચ્ચે શું તફાવત હતો?
છત્રપતિ મરાઠા સામ્રાજ્યનું સર્વોચ્ચ પદ હતું, જે વારસાગત હતું. આ પદ ફક્ત શિવાજી મહારાજના વંશજોને જ આપવામાં આવ્યું હતું. તે જ સમયે, પેશ્વા મરાઠા સામ્રાજ્યમાં મંત્રી પદ હતું, પરંતુ ૧૭૧૩ પછી સત્તા પેશ્વાના હાથમાં આવી ગઈ. છત્રપતિ ફક્ત નામના શાસક રહ્યા.
મરાઠા સામ્રાજ્યનો ઉદય ક્યારે થયો?
શિવાજી મહારાજે ૧૬૭૪માં મરાઠા સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી હતી. શિવાજીના અનુગામી, બાજીરાવ પેશ્વા અને તેમના અનુગામીઓએ મરાઠા સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર દક્ષિણ ભારતથી ઉત્તર ભારતમાં દિલ્હી સુધી અને પશ્ચિમમાં ગુજરાતથી પૂર્વમાં ઓરિસ્સા સુધી કર્યો.
હિંદવી સ્વરાજ્ય શું હતું?
છાવા ફિલ્મમાં બતાવવામાં આવ્યું છે કે છત્રપતિ સંભાજી મહારાજ છેલ્લા શ્વાસ સુધી સ્વરાજ માટે લડતા રહ્યા. હવે પ્રશ્ન એ છે કે સ્વરાજ શું હતું? ખરેખર, શિવાજી મહારાજે રાયગઢમાં પોતાનો રાજ્યાભિષેક કર્યો હતો. તે મુઘલ સામ્રાજ્યથી સંપૂર્ણપણે અલગ થવા માંગતો હતો, આ માટે તેણે નવું ચલણ અને શાહી ચિહ્ન પણ બહાર પાડ્યું.
શિવાજીએ પ્રાચીન ભારતીય વહીવટી વ્યવસ્થા અને સમકાલીન વ્યવસ્થાઓને જોડીને તેમના સમય અને લોકો માટે યોગ્ય એક નવી શાસન વ્યવસ્થા બનાવી. આ અંતર્ગત, ધર્મ અને જાતિના ભેદભાવ વિના પ્રતિભાશાળી લોકોને તકો આપવામાં આવી. લોકોનું રક્ષણ કર્યું. ખેડૂતોના કલ્યાણ પર ખાસ ધ્યાન આપ્યું. ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહન આપીને આર્થિક સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરી. રાજ્યના રક્ષણ માટે એક શક્તિશાળી લશ્કરી દળ બનાવ્યું.
છત્રપતિ શિવાજીનું સ્વરાજ્ય એટલે એવી શાસન વ્યવસ્થા જેના દ્વારા સામાજિક, ધાર્મિક અને આર્થિક ક્રાંતિ થઈ.
