મામલો ઓક્ટોબર 1988નો છે. રાજીવ ગાંધી દેશના વડાપ્રધાન હતા. 1984માં તેમની માતા અને તત્કાલિન વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીની હત્યા બાદ તેઓ તરત જ વડાપ્રધાન બન્યા અને ત્યારપછીની લોકસભાની ચૂંટણીમાં તેમણે સહાનુભૂતિના મોજામાં જંગી બહુમતી મેળવી. ત્યારે લોકસભાની કુલ 514 બેઠકોમાંથી કોંગ્રેસને 404 બેઠકો પર જબરજસ્ત બહુમતી મળી હતી. આમ છતાં ખુલ્લા મનના અને દેશમાં કોમ્પ્યુટર લાવવાનો દાવો કરનારા વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધી બે-ત્રણ મુસ્લિમ સાંસદોની માગણી સામે ઝૂકી ગયા હતા.
થયું એવું કે પ્રખ્યાત લેખક સલમાન રશ્દીનું નવું પુસ્તક ‘ધ સેટેનિક વર્સીસ’ માર્કેટમાં આવી ગયું હતું પણ મુસ્લિમ બૌદ્ધિકોને આ નવલકથા ગમી નહીં. ખરેખર, નવલકથામાં સારા અને અનિષ્ટની વર્ષો જૂની થીમ્સની શોધ કરવામાં આવી હતી અને મુખ્ય દેવદૂત ગેબ્રિયલ અને પ્રોફેટ મુહમ્મદ જેવી ધાર્મિક વ્યક્તિઓ દર્શાવવામાં આવી હતી. મુસ્લિમ વાચકોને આ ગમ્યું નહીં અને તેને નિંદાજનક ગણાવ્યું.
નાણાં મંત્રાલયે પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો
ટૂંક સમયમાં જ આ પુસ્તક સામે વિશ્વભરમાં વિરોધ થવા લાગ્યો. આ પછી ભારત, દક્ષિણ આફ્રિકા અને પાકિસ્તાન સહિત વિવિધ દેશોમાં આ પુસ્તક પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. 5 ઓક્ટોબરે કેન્દ્રીય નાણા મંત્રાલયે ભારતીય કસ્ટમ્સ એક્ટની કલમ 11 હેઠળ ‘ધ સેટેનિક વર્સિસ’ પર પ્રતિબંધની જાહેરાત કરી હતી. વાસ્તવમાં, રાજીવ ગાંધીની તત્કાલિન સરકારે આ કવાયત બે મુસ્લિમ સાંસદોના વાંધાઓ અને પુસ્તક પર પ્રતિબંધ મૂકવાની તેમની માંગ પર કરી હતી.
પુસ્તકના અંશો, રશ્દી સાથેના ઇન્ટરવ્યુ સાથે, સપ્ટેમ્બર 1988 માં એક ભારતીય સામયિકમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા હતા, જેના પગલે લોકસભાના સાંસદો સૈયદ શહાબુદ્દીન અને ખુર્શીદ આલમ ખાને પુસ્તક પર પ્રતિબંધ મૂકવાની માંગ કરી હતી. એવું કહેવાય છે કે રશ્દી અને તેના પુસ્તક સામે દેશમાં મુસ્લિમોમાં વિરોધ વધી રહ્યો હતો. આને ધ્યાનમાં રાખીને, 5 ઓક્ટોબર 1988 ના રોજ, ભારત સરકારે નાણા મંત્રાલયના કસ્ટમ ઓર્ડર દ્વારા ‘ધ સેટેનિક વર્સિસ’ની આયાત પર પ્રતિબંધ મૂક્યો. જો કે, રાજીવ ગાંધી સરકારને ન તો આવા વિરોધથી કોઈ ખતરો હતો, ન તો સરકાર એટલી નબળી હતી કે તે આવા વિરોધને દબાવી શકતી ન હતી. આમ છતાં સમાજના અમુક વર્ગને ખુશ કરવા માટે સરકારે આવું પગલું ભર્યું હતું.
કોણ હતા આ બે મુસ્લિમ સાંસદ?
ખુર્શીદ આલમ ખાન કોંગ્રેસના વરિષ્ઠ નેતા રહી ચૂક્યા છે. તેઓ 1984 અને 1989 વચ્ચે ફર્રુખાબાદથી લોકસભા સાંસદ હતા. આ પહેલા તેઓ 1974 થી 1984 સુધી રાજ્યસભાના સભ્ય હતા. તેમણે વિદેશ મંત્રી સહિત અનેક કેન્દ્ર સરકારોમાં પ્રવાસન, નાગરિક ઉડ્ડયન, કાપડ અને વાણિજ્ય મંત્રાલય પણ સંભાળ્યું હતું. તેઓ ગોવા અને કર્ણાટકના રાજ્યપાલ પણ હતા. તેઓ દેશના ત્રીજા રાષ્ટ્રપતિ ડો.ઝાકિર હુસૈનના જમાઈ હતા. પૂર્વ વિદેશ મંત્રી સલમાન ખુર્શીદ તેમના પુત્ર છે.
સૈયદ શહાબુદ્દીન બિહારનો રહેવાસી હતો. તેઓ ભારતીય વિદેશ સેવામાં હતા પરંતુ નોકરી છોડીને રાજકારણનો માર્ગ અપનાવ્યો. તેઓ 1979 થી 1996 સુધી ત્રણ વખત સાંસદ તરીકે ચૂંટાયા હતા. તેમણે 1991માં કિશનગંજ લોકસભા સીટ પરથી એમજે અકબરને હરાવ્યા હતા. તેમણે ઓલ ઈન્ડિયા મુસ્લિમ મજલિસ-એ-મુશાવરતનું નેતૃત્વ પણ કર્યું, જે દેશમાં મુસ્લિમ સંગઠનો માટે સર્વોચ્ચ સ્તરનું મંચ છે. તેઓ પંડિત નેહરુ અને ઈન્દિરા ગાંધીના પણ નજીક હતા. તેઓ બાબરી એક્શન કમિટીના વડા પણ હતા. જેડીયુ નેતા પરવીન અમાનુલ્લા તેમની પુત્રી છે.
સમગ્ર વિશ્વમાં વિરોધ પ્રદર્શનો થઈ રહ્યા હતા
મોટી વાત એ છે કે આ પુસ્તકના પ્રકાશન પછી તરત જ ઈરાનના નેતા રૂહોલ્લાહ ખોમેનીએ મુસ્લિમોને રશ્દી અને તેના પ્રકાશકોને મારી નાખવાનો ફતવો બહાર પાડ્યો હતો. ત્યારબાદ રશ્દીએ લગભગ 10 વર્ષ બ્રિટન અને અમેરિકામાં છુપાઈને વિતાવ્યા. જુલાઈ 1991માં નવલકથાકારના જાપાની અનુવાદક હિતોશી ઈગારાશીની તેમની ઓફિસમાં હત્યા કરવામાં આવી હતી. 34 વર્ષ પછી, લેબનીઝ-અમેરિકન હાદી માતરે 12 ઓગસ્ટ, 2022ના રોજ એક લેક્ચર દરમિયાન સ્ટેજ પર રશ્દી પર છરી વડે હુમલો કર્યો, જેના કારણે તે એક આંખની દ્રષ્ટિ ગુમાવી બેઠો.
હવે 36 વર્ષ બાદ સલમાન રશ્દીની ‘ધ સેટેનિક વર્સીસ’ને ભારતમાં વેચવાની મંજૂરી આપવામાં આવી છે. આ પુસ્તક દિલ્હીના બહારિસન્સ બુકસ્ટોર પર ઉપલબ્ધ છે. દિલ્હી હાઈકોર્ટે નવેમ્બરમાં નવલકથાની આયાત પર રાજીવ ગાંધી સરકારના પ્રતિબંધને પડકારતી અરજી પર કાર્યવાહી બંધ કરી દીધી હતી, કારણ કે સત્તાવાળાઓ સંબંધિત સૂચના રજૂ કરવામાં નિષ્ફળ ગયા હતા, એવું માનવું જોઈએ કે તે અસ્તિત્વમાં નથી. 5 ઓક્ટોબર, 1988ની સૂચના રજૂ કરવામાં સત્તાવાળાઓ નિષ્ફળ રહ્યા પછી હાઈકોર્ટનો આદેશ આવ્યો, જેણે પુસ્તકની આયાત પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો.
