ભારત સહિત મોટાભાગના દેશોમાં બજેટ ખાધ સામાન્ય છે. દેશની આઝાદી પછી ભારતમાં ખાધવાળું બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. આ પાછળનું મુખ્ય કારણ સરકારની આર્થિક નીતિઓ અને જન કલ્યાણકારી યોજનાઓ માટે વધુ ખર્ચની જોગવાઈ છે.
શું છે ખાધવાળું બજેટ
ખાધવાળા બજેટ એવી સ્થિતિ છે જ્યારે સરકારની આવક તેની ખર્ચ યોજના કરતાં ઓછી હોય છે. આને ‘ખાધ ધિરાણ’ કહેવામાં આવે છે. જ્યારે સરકારને શિક્ષણ, આરોગ્ય, માળખાગત સુવિધાઓ અને અન્ય કલ્યાણકારી યોજનાઓમાં રોકાણ કરવા માટે વધુ નાણાંની જરૂર હોય છે, ત્યારે તે આવું બજેટ રજૂ કરે છે.
ભારતમાં, 2022-23ના બજેટમાં મહેસૂલ ખાધ દેશના જીડીપીના 6.4 ટકા હોવાનો અંદાજ હતો, જ્યારે 2021-22માં આ સુધારેલ અંદાજ 6.9 ટકા હતો. નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં ભારતીય અર્થતંત્રનો વિકાસ દર 6.4 ટકા રહેવાનો અંદાજ છે. આ આંકડા દર્શાવે છે કે દેશની આવક અને ખર્ચ વચ્ચે મોટો તફાવત છે, જે અર્થતંત્રને સંતુલિત કરવામાં પડકાર ઉભો કરે છે.
આઝાદી પછીનું પહેલું બજેટ
આઝાદી પછી ભારતનું પ્રથમ બજેટ 15 ઓગસ્ટ 1947 થી 31 માર્ચ 1948 સુધીના સમયગાળા માટે રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ બજેટમાં 171 કરોડની મહેસૂલી આવક અને 197 કરોડના અંદાજિત ખર્ચની જોગવાઈ હતી. ત્યારથી આજ સુધી, ખાધવાળું બજેટ ભારતની નાણાકીય વ્યૂહરચનાનો એક ભાગ રહ્યું છે.
ખાધવાળા બજેટના લાભો
ખાધવાળું બજેટ ઘણી જન કલ્યાણકારી યોજનાઓના અમલીકરણમાં અને આર્થિક વિકાસને વેગ આપવામાં મદદરૂપ થાય છે. ગરીબ વર્ગો માટે માળખાગત સુવિધાઓનો વિકાસ, રોજગાર સર્જન અને કલ્યાણકારી યોજનાઓ પર ખર્ચ કરવો એ સરકારની પ્રાથમિકતાઓ છે. જોકે, આ સાથે દેવું વધવાનું જોખમ પણ વધે છે. વધુ દેવું લેવાથી દેશની નાણાકીય સ્થિરતા પર દબાણ આવે છે, જેના કારણે ફુગાવો અને વ્યાજ દરમાં વધારો થઈ શકે છે.
